منتظران مهدی

 آیه مورد بحث:

مَثَلُ الَّذينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ (عنکبوت/41)

ترجمه: مثَل كسانى كه غير از خدا را اولياى خود برگزيدند، مثَل عنكبوت است كه (خانه) خانواده ای براى خود انتخاب كرده در حالى كه سست‏ترين خانواده ها (خانه) عنكبوت است اگر مى‏دانستند!

از یک نگاه کلی, دو تفسیر از آیه 41 سوره عنکبوت ارائه شده است که به نقد و بررسی هر کدام می پردازیم.

به منظور داوری در تفاسیر,  مناسب است که در ابتدا معنای دقیق کلیدی ترین واژه های آیه را بر طبق معتبرترین لغت نامه ها استخراج کنیم.

1- واژه "اولیاء" در قرآن كریم

كلمه "اولیاء" سی و سه مرتبه در قرآن كریم به كار رفته است و در بیست مورد آنها، این واژه در مصادیق زیر استعمال شده است: كافرون، الذین كفروا، منافقون، یهود و نصاری، الذین اوتوا الكتاب، شیاطین، ابلیس و نسل او، ستمكاران، الذین هادوا.

و نیز در موارد: الذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا و الذین آووا و نصروا، پدران، برادران از كفار، مومنون، مومنات، بندگان صالح خدا؛ ولی در هیچ آیه ای تصریح نشده كه "اولیاء" از بت های ساختگی و بت های پلید باشند.

2- واژه "اولیاء" و معنای ولایت در كتب لغت عربی: گویا ولایت به تدبر و قدرت و انجام كار اشاره دارد.

3- معنای واژه "بیت" در كتب لغت عربی:

واژه " بیت" در لغت عرب استعمال زیادی دارد؛ به معنای "خانه شعر" و نیز "مسكن، فرش خانه، كعبه و قبر" می آید و نیز به همسر مرد و خانواده اش گفته می شود.

در معجم الوسیط آمده است: " بیت الرجل: زن و عیال او"

و در لسان العرب آمده است: "بیت الرجل: زن او"

در قاموس محیط آمده است: "البیت: عیال مرد" و در صحاح جوهری آمده است:

"البیت: عیال مرد"

هم اکنون به ذکر دو تفسیری که گفته شد می پردازیم.

1-تفسیر اول

كسانى كه غير خدا را تكيه‏ گاه خود قرار دهند تكيه آنها بر تار عنكبوت است. آنها كه غير از خدا را معبود خويش برگزينند گویا که تكيه آنها بر تار عنكبوت است تخت و تاج فرعونها، اموال بى حساب قارونها، قصرها و گنج‏هاى شاهان، همه مانند تارهاى عنكبوت است.بى دوام، سست، غير قابل اعتماد و ناپايدار در برابر طوفان حوادث.(به نقل از تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی)

در این رابطه در تفسیر المیزان در ذیل آیه این مطلب عنوان شده است که:

" اتخاذ مشركين اوليايى به غير از خدا، مثل اتخاذ عنكبوت است خانه‏اى را، خانه‏اى كه سست‏ترين خانه‏ها است، چون هيچ يك از آثار خانه به جز اسم بر آن صادق نيست، زيرا خانه را براى اين مى‏سازند كه صاحبش را از سرما و گرما حفظ كند، و چيزى كه اين خواص را ندارد و صاحبش را از هيچ مكروهى حفظ نمى‏كند خانه نيست. اوليايى هم كه مشركين براى خود گرفته‏اند تنها از ولايت، اسمى دارند، براى اينكه نه نفعى مى‏رسانند و نه ضررى، نه مالك مرگى هستند و نه حياتى، و نه نشورى."

علامه طباطبایی در تفسیر قسمت انتهایی آیه (لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ) نظر صاحب تفسیر منهج الصادقین را می پسندد و می نویسند.

" که مراد از (لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ) این است که آنها نمی دانند كه مثلشان در گرفتن اوليائی غیر از خداوند مثل عنكبوت است." (منبع: ترجمه المیزان, ج16, ص 193-194)

در هر صورت, نقاط مشترک دیدگاه این مفسران این است که بیت را به معنای (خانه) ترجمه کرده اند و از دید آنها کسانی که در برابر خطرات و مشکلات غیر خدا را به نصرت و یاری خود برگزیده اند و آن را مأوا و پناهگاه خود قرار داده اند مانند این است که خانه ای سست را برای خود برگزیده اند که نمی تواند آنها را از خطرات و آسیبها حفظ کند.

قابل ذکر است که, گرچه آیه شریفه بر طبق این تفسیر, دارای اشارات لطیفی از حیث بلاغی و معرفتی است ولی هیچ نوع اشاره علمی که پیشینیان از آن بی اطلاع بوده باشند مشاهده نمی شود؛ بنابراین نمی توان طبق این تفسیر, آیه را دارای اعجاز علمی قرآن دانست.

تفسیر دوم

دکتر صلاح رشید تفسیری نوین و متفاوت از آیه ارائه داده اند که قابل توجه است.

ایشان در تفسیر این آیه می نویسند:

"با مراجعه به قرآن كریم و كتاب های تفسیر و كتاب های لغت عربی و نیز حقایق علمی كه در مورد عنكبوت و خانه آن و روش زندگی و روابط اجتماعی آن بود، در پی یافتن پاسخی بر این سوال بودم كه آیا مقصود آیات غیر از چیزی است كه كتاب های تفسیر به آن توجه كرده اند؟ به این منظور، موارد و آیاتی كه واژه "اولیاء" در آن به كار رفته بود را جمع آوری كردم تا ببینم چه كسانی ولایت دارند و آیا در آیه ای بیان شده كه بت های ساختگی و بت های پلید را اولیاء خود انتخاب كرده اند؟ سپس معنای واژه "اولیاء و ولایت" را در كتاب های لغت عربی جستجو كردم؛ بعد در مورد واژه "بیت" در كتب لغت عربی جستجو كردم تا ببینم آیا عرب این كلمه را به معنای دیگری غیر از معنای رایج (مسكن) استعمال كرده تا آن معنا، مقصود واژه "بیت" در این مثال باشد كه خدای سبحان در سوره عنكبوت استفاده نموده است؟

سپس در مورد روابط اجتماعی عنكبوت ها پژوهش كردم تا ببینم كه نوع روابط بین عنكبوت های مذكر و مونث و بچه های آنها چگونه است؛ آنها خانواده واحدی هستند و عرب كلمه "بیت" را بر همسر و فرزندان عنكبوت نیز اطلاق می كند؟ سپس، نتایج مطالب قبل را با همدیگر ارتباط دادم تا ببینم، با توجه به یافته های من، در اینجا احتمال تفسیر دیگری برای آیه وجود دارد؟"

حقایق علمی در مورد زندگی عنكبوت ها و روابط اجتماعی آنها:

دکتر صلاح رشید در ادامه می نویسند که:

"عنكبوت ها، گروهی هستند كه در جهان بیش از سی هزار نوع آنها وجود دارد و در حجم و شكل و روش زندگی متفاوت هستند؛ روش زندگی فردی همراه دشمنی با یكدیگر در آنها غالب است و انواع اندكی از آنها یافت می شوند كه به صورت دسته جمعی زندگی می كنند."(انتهای سخن دکتر صلاح رشید)

آری, در کل عنکبوتها موجوداتی هستند که به تنهایی زندگی می کنند و کمتر دارای زندگی اجتماعی هستند و در میان 40 هزار گونه عنکبوتها چیزی در حدود 500 تا 1000 گونه دارای زندگی اجتماعی هستند, یعنی حدود 1-5/2درصد که این درصد, نسبت به انواع گونه های عنکبوت درصد کمی است.

زندگی انفرادی و تهاجم گونه ی غالب عنکبوتها به قدری مشهور است که گونه اندکی از عنکبوتها که دارای زندگی اجتماعی هستند توجه طبیعت شناسان را به خود جلب کرده اند و آنها را عنکبوتهای اجتماعی نامیده اند. ولی همانطور که گفته شد اکثر عنکبوتها دارای زندگی انفرادی اند و نسبت به اعضای گروه و خانواده خود یکدیگر حالت تهاجمی داشته و خصومت شدیدی میان آنها برقرار است.

متن انگلیسی مطلب فوق در پانوشت ذکر شده است.

دکتر صلاح رشید در ادامه مینویسد:

"جثه عنكبوت های ماده از نرها بزرگتر است: غالباً فقط در هنگام ازدواج همدیگر را ملاقات می كنند و عنكبوت نر قبل از عروسی، اقدام به رقص ها و حالات مشخصی در برابر عنكبوت ماده می نماید كه مقصودش جلوگیری از غریزه دشمنی عنكبوت ماده است. هنگامی كه آمیزش آنها تمام می شود، عنكبوت نرغالباً در لانه باقی می ماند و اقدام به پنهان شدن از عنكبوت ماده می كند، چرا كه می ترسد او را بكشد. كشتن عنكبوت نر بعد از تمام شدن آمیزش جنسی، در بین بسیاری از عنكبوت ها اتفاق می افتد؛ مشهورترین این عنكبوت ها "بیوه سیاه" است. در برخی از انواع آنها، عنكبوت ماده، عنكبوت نر را رها می كند تا هنگامی كه فرزندان از تخم خارج می شوند، اقدام به قتل او كنند و او را بخورند. در انواع دیگری از عنكبوت، مادر، اقدام به تغذیه فرزندان كوچكش می كند تا این كه بزرگ می شوند و مادرشان را می كشند و می خورند.

از این مطالب روشن می شود كه نظام اجتماعی و روابط خانوادگی عنكبوت، بر اساس مصالح موقت است، به طوری كه هر گاه این مصالح تمام می شود، دشمن همدیگر می شوند و برخی، برخی دیگر را می كشند.

این دشمنی شدید فقط بعد از اتمام مصلحت ها جلوه گر می شود و روابط سست و ضعیف بین افراد خانواده عنكبوت آن را سست ترین خانواده ها در میان آفریده شدگان مشهور قرار می دهد.

صاحبان كتاب های تفسیر بر آنند كه مقصود از مثال در آیه 41 سوره عنكبوت (مثل الذین اتخذوا من دون الله اولیاء كمثل العنكبوت اتخذت بیتا) آن است كه مشركان، معبودان (و بت هایی) غیر از خدا را انتخاب می كنند كه در هنگام حاجت، امید یاری و فایده و رزق از آنان دارند و در سختی ها به آنان تمسك می جویند.(3)

برخی مفسران برآنند كه منظور از "اولیاء" در اینجا بت های ساختگی و بت های پلید هستند.(4) ولی با مراجعه به مواردی كه واژه "اولیاء" در قرآن آمده است در می یابیم كه آیات قرآن در بیست مورد از سی و سه مورد، تصریح كرده كه آن اولیاء، از زندگان (مثل كافران و...) هستند و همانطور كه قبلاً گذشت، هیچ آیه ای از آیات قرآن كریم تصریح نكرده كه "اولیاء" از بت های ساختگی و بت های پلید باشند و این مطلب همسویی معنای "ولایت" است. همانطور كه در لغت عرب وارد شده بود، معنای "ولایت" یاری است كه اشاره به تدبر، قدرت و انجام كار دارد و "ولی" همان دوستدار، دوست و یاور است و این كارها و تصرفات از جمادات صادر نمی شود.

هنگامی كه ما قبول كردیم مقصود آیه از "بیت"، خانواده و روابط خانوادگی است، توصیف قرآن از آن به عنوان سست ترین خانواده (ان او هن البیوت لبت العنكبوت) مطابق چیزی است كه خداوند برای بندگانش، از خلال علم جدید، در مطالعه حیات عنكبوت ها، روشن كرده است.

از طرفی، جهت شباهت، در مثالی كه در قرآن زده شده است، به طور جدی واضح می شود، چون كسانی كه غیر از خدا را دوستان و یاوران خود انتخاب می كنند فقط برای انجام مصلحت های دنیوی است كه به چنین انتخابی دست می زنند و هنگامی كه این مصلحت ها تحقق یافت، یا در دنیا و یا در آخرت دشمن یكدیگر می شوند. (الاخلاء یومئذ بعضهم لبعض عدو الا المتقین؛ در آن روز دوستان برخی دشمنان برخی دیگرند مگر افراد پارسا و تقوا پیشه- زخرف /67) همانطور كه بیان كردیم، این روابط موقت و مصالح آنی بر عنكبوت و خانواده او منطبق است.

فلسفه تشبیه در مثال عنکبوت

دکتر صلاح رشید درباره تشبیهی که در این مثل آمده است می نویسد:

از طرف دیگر، بین كسانی كه غیر از خدا را دوستان و یاوران خود انتخاب می كنند و بین عنكبوت و بیت او (= مسكن او) تفاوت بسیار می یابیم. از این جهت كه رابطه بین كسانی كه غیر خدا را دوست و یاور می گیرند رابطه بین زندگان است و آن رابطه محبت و دوستی و یاری گری است و این مطلب بدان سبب است كه معنای "ولایت" (در اولیاء) تحقق یابد.

اما روابط بین عنكبوت و خانه مادی او (مسكن) رابطه بین موجود زنده و جماد (موجود غیر زنده) است؛ پس در اینجا معنای "ولایت" به معنی دوستی و یاری گری تحقق نمی یابد، چون جمادات، نیروی تدبر، اعمال قدرت و انجام كار ندارند. در این آیه یكی از موارد اعجاز علمی قرآن جلوه گر می شود؛ این حقایق- از خانواده و حیات عنكبوت ها- جدیداً كشف شده كه خانواده عنكبوت سست ترین خانواده هاست و قرآن كریم بیش از هزار سال قبل از اكتشاف آن- توسط بشر- به این حقیقت اشاره كرده است.

هنگامی كه به آخر آیه 41 سوره عنكبوت نگاه می كنیم  متوجه این مسئله می شویم كه خداوند بعد از بیان سست بودن بنیان خانوادگی عنکبوتها می فرماید: لو كانوا یعلمون: اگر  می دانستند. اشاره می كند كه آنان مقصود (این مثال قرآنی) را نمی دانستند چون این حقیقت علمی، در هنگام نزول قرآن برای بشر شناخته شده نبود.

طبق آیه 43 سوره عنكبوت یعنی " و تلك الامثال نضربها للناس و ما یعقلها الا العالمون"، این مثال را برای مردم می زنیم و جز دانایان در مورد آن خردورزی نمی كنند. "خدا ما و شما را از آنان - دانایان خردورز-" قرار دهد. نیز مشخص است كه مقصود از مثال (بیت عنكبوت)غیر از معنای ظاهری آن است."

نوشته: دكتر صلاح رشید(ترجمه دکتر محمد علی رضایی اصفهانی با اندکی تصرف)

نقد و بررسی دیدگاه اول

نقد اول:

همانطور که دکتر صلاح رشید اشاره کردند اگر مراد از بیت, خانه باشد, جهت شباهت در مثالی که قرآن زده چندان واضح نیست, که توضیحات آن گذشت.

نقد دوم:

طبق این تفسیر, قسمت انتهایی آیه (لو کانوا یعلمون) معنای صحیحی پیدا نمی کندء و تفسیری که علامه طباطبایی از آیه ارائه کردند صحیح به نظر نمی رسد. علامه طباطبایی در تفسیر (لو کانوا یعلمون)نوشته بودند که

منظور (لو کانوا یعلمون) این است که: اگر مى‏دانستند كه مثلشان در گرفتن اولياء مثل عنكبوت است!

اشکال سخن علامه طباطبایی این است که این تفسیر با ظاهر آیه و آنچه که به ذهن متبادر می شود, سازگار نیست.

یک بار دیگر آیه را ذکر می کنیم, تا معنای سخن ما روشن تر شود.

مَثَلُ الَّذينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ.

مثَل كسانى كه غير از خدا را اولياى خود برگزيدند، مثَل عنكبوت است كه (خانه) خانواده ای براى خود انتخاب كرده در حالى كه سست‏ترين خانواده ها (خانه) عنكبوت است اگر مى‏دانستند!

با دقت در آیه می توان فهمید که ذکر(لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ) بلافاصله بعد از( وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ) بیانگر این است که مراد از( لو کانوا یعلمون) این است که آنها نسبت به سست بودن خانه عنکبوت بی اطلاع بوده اند.

و چنانچه عبارت (لو کانوا یعلمون)بعد از (مَثَلُ الَّذينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ) و قبل از (وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ) قرار می گرفت؛

یعنی به صورت زیر:

مَثَلُ الَّذينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً_ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ_ وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ.

 سخن علامه طباطبایی صحیح بود ولی حقیقت آن است که عبارت (لو کانوا یعلمون) در انتهای آیه ذکر شده است.

نقد و بررسی تفسیر دوم:

 "البته این نوع تفسیر از مثال عنکبوت با تمام نقاط قوتی که دارد از جهاتی قابل نقد است؛ از جمله اینکه همانطور که نویسنده نوشته است برخی انواع عنکبوتها بعد از آمیزش جنسی همدیگر را می کشند نه همه انها. بنابراین از یک نگاه کلی نمی توان ادعا کرد که روابط سستی در خانواده عنکبوتها حکم فرما است."

( دکتر محمد علی رضایی اصفهانی)

ولی از نظر ما با توجه به اینکه روابط خصمانه ای میان اکثر عنکبوتها حکم فرما است, می توان با اندکی مساحمه به طور کلی گفت که سست ترین خانواده ها خانواده عنکبوت است و خدشه ای به آنچه که دکتر صلاح رشید در تفسیر آیه داشته اند وارد نمی شود.

نقد دوم:

در کتب لغت قدیم واژه بیت به معنای خانواده معنا نشده است؛ بنابراین نمی توان به کتاب معجم الوسیط که از معاجم معاصر و بیت را به معنای خانواده هم ترجمه کرده است, زیرا ملاک, معاجم قدیمی و نزدیک به عصر نزول است.

 به قلم علی ایمانی نسب(پژوهشگر اعجاز قرآن)

نقل مطلب با ذکر منبع(نام نویسنده و عنوان وبلاگ ) بلامانع است.

منابع:

1- ر- ك: الحشرات فی القرآن و الاحادیث النبویه و التراث الشعبی الكوینی، دكتر و سیمة الحوطی.

2- تقریر نكسیاینایر2002م.

3- ر- ك: تفسیر طبرسی، ابن كثیر و دیگران (ذیل آیه).

4- ر- ك: زاد المسیر فی علم التفسیر، جوزی.

 5-تفسیرنمونه

6-تفسیر المیزان

مقاله تفسیری جدید از مثال عنکبوت در قرآن(ترجمه دکتر محمد علی رضایی اصفهانی
)

7- سایت ویکی پدیا انگلیسی

8-مقاله ترجمه تفسیری جدید از مثال عنکبوت در قرآن, دکتر محمد علی رضایی اصفهانی

متن انگلیسی پیرامون زندگی خصمانه عنکبوتها نسبت یه یکدیگر از سایت ویکی پدیا:

A social spider is a spider species whose individuals form relatively long-lasting aggregations. Whereas most spiders are solitary and even aggressive toward other members of their own species, some hundreds of species in several families show a tendency to live in groups, often referred to as colonies, and continue to provoke the curiosity of naturalists.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: